Niết Bàn Có Phải Là Hư Vô Không?

Nếu chỉ vì ngũ
quan không thể cảm nhận được mà ta quả quyết rằng Niết Bàn là hư vô, là không
không, không có gì hết, thì cũng phi lý như người mù kết luận rằng trong đời
không có ánh sáng, chỉ vì không bao giờ anh ta thấy ánh sáng. Trong ngụ ngôn
“Rùa và Cá” được nhiều người biết, cá chỉ biết có nước nên khi nói
với rùa, cá dõng dạc kết luận rằng không có đất, bởi vì có những câu hỏi của cá
đều được rùa trả lời là “không”.

Thuở xưa có một
con cá. Cá chỉ biết trong nước và không biết gì ngoại trừ nước. Một hôm, cá mải
mê bơi lội trong ao đầm quen thuộc như mọi hôm thì gặp lại chị Rùa. Hỏi ra thì
hèn lâu rùa đi dạo trên đất liền. Cá hỏi: “Chào chị rùa, chị đi đâu mà hèn
lâu tôi không gặp?”

– Này chị cá,
chào chị. Hôm rày tôi đi một vòng lên trên đất khô. Rùa trả lời.

– Đất khô à! Cá
lấy làm ngạc nhiên. Chị nói đất khô, vậy đất khô là gì? Đất làm sao khô được?
Tôi chưa bao giờ thấy cái gì mà khô. Đất khô chắc là không có gì hết.

Bẩm tánh ôn
hòa, Rùa nhỏ nhẹ đáp:

– Được, tốt
lắm, nếu chị muốn nghĩ như vậy cũng tốt. Không ai ngăn cản chị đâu. Tuy nhiên,
chỗ mà tôi đi mấy hôm rày đất khô thật.

– Nầy chị rùa,
đâu chị nói rõ lại coi. Đất khô mà chị nói ra làm sao, giống như cái gì? Nó có
ẩm ướt không?

– Không, đất
khô không ẩm ướt.

– Đất khô có
mát mẻ và êm dịu, dễ chịu không?

– Không, đất
khô không mát mẻ và êm dịu dễ chịu.

– Đất khô trong
suốt và ánh sáng rọi xuyên qua được không?

– Không, đất
khô không trong suốt và ánh sáng không rọi xuyên qua được.

– Đất khô có
mềm mại và dịu dàng để mình bơi lội trong ấy không?

– Không, đất
khô không mềm mại dịu dàng, và mình không thể bơi lội trong lòng đất.

– Đất có di
chuyển và trôi chảy thành dòng không?

– Không, đất
không di chuyển và trôi chảy thành dòng.

– Đất có nổi
sóng và tan ra thành bọt kông? Cá rất bực mình với loạt câu trả lời
“không, không, …” của rùa.

– Không, đất
không nổi sóng. Rùa thành thật trả lời.

Cá bỗng nhiên
lộ vẻ hân hoan của người đắc thắng và vang lên:

– Thấy chưa,
thật quả như tôi đã nói chớ gì nữa! Tôi đã bảo rằng đất khô của chị là hư vô, không
có gì hết. Tôi hỏi và chị đã xác nhận rằng đất khô và không ẩm ướt, không mát
mẻ, không êm dịu và không trong suốt, và ánh sáng không rọi xuyên qua được,
không mềm mại và dễ chịu để mình có hể bơi lội trong ấy, đất cũng không di
chuyển và trôi thành dòng, cũng không nổi sóng và cũng không tan rã thành bọt.
Không phải gì hết thì có phải là hư vô không?

Rùa đáp:

– Được, tốt
lắm. Nầy chị cá, nếu chị quả quyết rằng đất là hư vô, không có gì hết, thì chị
cứ tiếp tục nghĩ như thế. Thật ra, người nào đã biết nước và đất liền rồi sẽ
nói rằng chị chỉ là con cá dại dột, vì chị quả quyết rằng cái gì mà chị không
biết là không có gì hết, hư vô. Nói là hư vô bởi vì chị không bao giờ biết.

Đến đây, rùa bỏ
cá ở lại một mình với ao đầm nhỏ bé, quay đầu lội đi và suy tưởng đến một cuộc
viễn du khác trên đất khô, nơi mà cá tưởng tượng là hư vô…

Câu chuyện lý
thú nầy ngụ ý tuy rằng đã có sống trong nước và trên khô, rùa không giải thích
cho cá bản chất thật sự của đất vì cá chỉ biết nước mà cá cũng không thể nhận
thức được thế nào là đất liền, vì chỉ biết có nước thôi. Cũng thế ấy, tuy chư
vị A La Hán đã từng biết thế nào là thời gian và trạng thái siêu thế là sao,
nhưng các ngài không thể dùng ngôn ngữ của thế gian để mô tả trạng thái siêu
thế mà người tại thế cũng không thể nhận thức trạng thái siêu thế là sao, bằng
sự hiểu biết của thế gian.

Niết Bàn là hư
vô, tức nhiên Niết Bàn phải trùng hợp với không gian (akasa). Cả hai, Niết Bàn
và không gian, đều vĩnh cửu và không biến đổi. Không gian là vĩnh cửu vì nó là
hư vô. Thật ra, Niết Bàn ở ngoài không gian và thời gian. Về sự khác biệt không
gian và Niết Bàn ta có thể tóm tắt rằng, không gian là Không, nhưng Niết Bàn là
Có.